بیست و سومین کرسی آزاداندیشی پژوهشگاه فقه نظام: «مبانی فقه نظام خانواده»

بیست و سومین کرسی آزاداندیشی پژوهشگاه فقه نظام: «مبانی فقه نظام خانواده» برگزار شد.

بیست و سومین کرسی آزاد اندیشی ترویجی پژوهشگاه فقه نظام با موضوع « مبانی فقه نظام خانواده » و با ارائه حجت الاسلام و المسلمین سید منذر حکیم مدیر گروه فقه نظام خانواده پژوهشگاه فقه نظام  و نقد دکتر محمود حکمت نیا عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه و دبیری علمی محمد حسن براری فندری برگزار شد.

در این نشست علمی حجت الاسلام والمسلمین سید منذر حکیم با بیان اینکه خطبه متقین حضرت امیرالمومنین(ع) تفسیری برای آیات  63 تا 77 سوره فرقان است، گفت: حضرت به همام در این خطبه می‌فرماید افراد باتقوا کسانی هستند که تمام فضایل را در خود جمع کردند، سخنان گفتنشان جز ثواب نیست و کل زندگی آنها بر میانه روی استوار گردیده است.

وی تصریح کرد: امام علی(ع) این افراد را طالب علم و کسانی می‌خواند که گوش‌های خود را تنها برای علم مفید وقف کرده اند و نمی‌گذارند چیز دیگری بر گوش آنها جای گیرد و در سختی ها و خوشی های زندگی در یک وضعیت هستند.

استاد حوزه در بخش دیگر سخنان خود به پنج آسیب کلیدی بحث سبک زندگی با توجه به موضوع خانواده اشاره کرد و بیان داشت: عنوان آسیب شناسی سبک زندگی در بستر نظام خانواده از منظر اهل بیت(ع) را می توان از دو جایگاه " سبک زندگی اجتماعی در قلمرو زندگی خانواده " و " نوع تعامل و روش برخورد در مباحث سبک زندگی در بستر نظام خانواده" بررسی کرد که مورد دوم به دلیل بررسی از لحاظ فردی و اجتماعی منطقی تر به نظر می‌رسد.

حجت الاسلام و المسلمین سید منذر حکیم در تشریح اولین آسیب بحث سبک زندگی گفت: "مبهم بودن مفهوم و ماهیت اصطلاح سبک زندگی" جزو اولین آسیب های این بحث است زیرا در صورت وجود ابهام در اصطلاح سبک زندگی، هرگونه بحثی که بخواهیم پیش ببریم با یک چالش بزرگ درگیر خواهد شد.

وی دومین آسیب بحث سبک زندگی را " نگاه فردی به مسائل سبک زندگی " عنوان کرد و افزود: زندگی ما چه فردی و چه اجتماعی، فردی محض نیست و این آسیب بسیاری از مسائل است و نگاه فردی یا موضعی می تواند آسیب های زیادی داشته باشد.

استاد حوزه علمیه  اظهار داشت: سومین آسیب این بحث، "مطالعه احکام افراد خصوصا بانوان بدون توجه به نظام خانواده " است و این مسله در مجلس شورای اسلامی هم مورد توجه قرار گرفته و مسئولین مشغول بازنگری قوانین هستند تا لایحه ای را در این زمینه به دولت تقدیم کنند.

حجت الاسلام و المسلمین حکیم خاطرنشان کرد: یکی از ارگان هایی که به مسائل زنان اهتمام زیادی می ورزد طرحی با عنوان "میثاق زنان در اسلام" به مجلس عرضه کرد و ما نیز و ما براساس دیدگاه کلی تری، طرحی با عنوان "میثاق خانواده" به همان کمیسیون مجلس ارائه کردیم که این طرح به علت جامع بودن و نگاه به زن در بستر خانواده که عنصر اصلی تشکیل دهنده جامعه است، مورد قبول قرار گرفت.

وی آسیب چهارم مبحث سبک زندگی در بستر نظام خانواده را "توجه به احکام افراد یا خانواده بدون زیرساخت ها" دانست و عنوان داشت: نظراتی که زیرساخت های کلی سبک زندگی و نظام اجتماعی ما را در برمی گیرد شامل نظریه های اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و حقوقی می شود.

این استاد حوزه افزود: اگر این چهار نظریه را حذف و یا حتی به صورت شفاف نداشته باشیم، مطالعه ای ناقص و بدون زیرساخت خواهیم داشت.

وی پنجمین آسیب سبک زندگی را "مطالعه سبک زندگی چه فردی و چه خانواده ای بدون توجه به نظام های مرتبط" خواند و اظهار داشت: نظام های اخلاقی، تربیتی و حقوقی پشتوانه های نظام اجتماعی است و بررسی آن بدون توجه به سه نظام مرتبط آن، نگاهی ناقص خواهد بود که پیامدهای اخلاقی و حقوقی ناپسندی خواهد داشت.

حجت الاسلام والمسلمین حکیم در پایان با بیان اینکه اسلام از ما می‌خواهد نگاهی کلی داشته باشیم گفت: با دید جامع از وقوع حوادثی که امکان ترمیم آن وجود ندارد جلوگیری کنیم و قبل از انجام تصمیم های اجتماعی، تمامی آسیب های اجتماعی و تبعات را بررسی کنیم و در نهایت مسیر را انتخاب کنیم.

در ادامه دکتر محمود حکمت نیا نکاتی پیرامون مساله فقه نظام خانواده ارائه کرد و  حجت الاسلام و المسلمین حکیم به سوالات حاضرین پاسخ گفت.

حجت الاسلام دکتر سید منذر حکیم دست‌یابی به یک نظام فقهی واحد برای نهاد خانواده را ضروری دانست و گفت: ما معتقدیم که خانواده یک واحد اجتماعی است و نیازها و ابعاد متنوّعی دارد و برای کلّیه این ابعاد باید به یک منظومه‌ای واحد دست‌پیدا کنیم که بتواند خانواده را از بدو تشکیل تا انحلال از لحاظ نیازهای قانونی تأمین کند.

چالش‌های موجود در تجربه کنونی فقه نظام

دکتر سید منذر حکیم در ابتداء از دست‌اندرکاران این جلسه و حضّار تشکر کرد و گفت: ما در دورانی هستیم که علی‌رغم اینکه مشترکات بسیاری بین صاحب‌نظران فقه نظام وجود دارد، هنوز مفاهیم فقه نظام شفّاف‌سازی نشده است.

امروز وقتی که صحبت از مبانی می‌شود خیلی از علماء به سراغ ادلّه می‌روند در حالی‌که منظور از مبانی در موضوع این جلسه، زیرساخت‌های فقه نظام است و همچنین بایسته است که یک تعریف مناسب از فقه نظام ارائه کنیم.

ما باید یک نقشه راهی برای بحث مبانی فقه نظام ترسیم کنیم. بنده به نظرم می‌رسد که ما باید ابتدائاً مفاهیم خودمان را نسبت به فقه نظام خانواده و عناصر به کار رفته در آن شفّاف کنیم و سپس وارد مبانی شویم. برای ورود به این پروسه لازم است که ابتداء روش‌شناسی مناسب داشته باشیم و سپس مباحث دیگر را مطرح کنیم که در این فرصت کوتاهی که ما در اختیار داریم فقط می‌توانیم یک تصوّر اولیه از این بحث ارائه کنیم. 

سیر تطوّر مبحث فقه نظام خانواده

قبل از مبحث تعاریف، مناسب است که بنده یک سیر اجمالی در رابطه با تحوّلی که در فقه ما در زمینه نظام خانواده وجود دارد اشاره کنم.

اگر کتب فقهی‌مان را  با نگاه کشف مبانی فقه نظام خانواده نگاه کنیم در دوره اول با عناوینی مثل کتاب النکاح، کتاب الطلاق روبرو خواهیم بود و بعد از این دوره می‌بینیم که عناوین مرتبط با خانواده (به نحو غیر تصریحی) به آن اضافه می‌شود و در دوره بعدتر که نظام حقوقی خانواده شکل می‌گیرد این واژه در فقه نیز به طور تصریحی به کار گرفته می‌شود.

در این دوره چون خانواده یک نهاد جدید محسوب می‌شود، اقتضائات خود را دارد که باید در فقه این مباحث مطرح شود و امروز نیز ما داریم بر سر یک مبحث کار می‌کنیم با عنوان فقه نظام جامع خانواده که موضوع خانواده است و بر این مطلب تأکید دارد که عنوان خانواده غیر از دو عنوان نکاح و طلاق است.

پس اگر ما برای خانواده یک وجود واقعی ترکیبی غیر از افراد تشکیل دهنده آن تصوّر کنیم، با این تصوّر موضوع فقه نظام خانواده را تصوّر کرده‌ایم. 

خانواده نهادی مستقل از افراد تشکیل دهنده آن

پس ما یک پیش‌فرض داریم و آن این است که خانواده یک وجودی زائد بر افراد تشکیل دهنده آن دارد و وقتی که حقوق خانواده عنوان می‌شود، دو نوع حقوق قابل تصوّر خواهد بود یکی حقوق خود مؤسسه خانواده است و یکی هم حقوق افراد تشکیل دهنده خانواده است که ما در فقه نظام خانواده کاری به این شکل از تصوّر جزئی نداریم و این نوع از تصوّر را در احکام فقه فردی پیگیری می‌کنیم.

بررسی وجود یا عدم وجود نظام فقه خانواده در اسلام

این یک بحث مقدّماتی بود که در ذیل آن، هم یک نگاه تاریخی داشتیم و هم اصطلاحاتی را به عنوان پیش‌فرض مطرح کردیم و بحث دوم که دیگر بحث پیش‌فرضی ما است این پاسخ به این سؤال است که آیا ما یک نظام فقهی برای خانواده در اسلام داریم که به دنبال کشف آن باشیم یا باید بر اساس مبادی و مبانی اسلامی به دنبال ابداع چنین نظامی باشیم؟

اگر گفتیم که نظام فقهی خانواده امکان وقوعی دارد باید به دنبال روش استنباط این نظام و حجّیت این نظام مستنبط باشیم و در اینجا بحث مبانی و اهداف باید مطرح شود که با چه مبانی و چه اهدافی باید این نظام را مطرح کنیم و سپس وارد ساختار اجمالی و بعد از آن وارد ساختار تفصیلی شویم. 

بررسی واژه فقه در اصطلاح فقه نظام خانواده

یکی دیگر از اصطلاحاتی که در اینجا مطرح می‌شود واژه فقه است که به معنای لغوی آن نیست بلکه به معنای احکام شرعی و قواعد و قوانینی است که در فقه مطرح است و این قوانین توسّط فقهاء استنباط شده است.

پس فقه نظام به معنای احکامی است که به جامعه نظم بدهد و خودشان هم یک منظومه‌ای را تشکیل دهند که آن منظومه مجموعه‌ای از احکام و قوانین را در برمی‌گیرد که اینها با هم یک کل و یک مجموعی را تشکیل می‌دهند و این اجزاء یک ارتباط ارگانیک با هم دارند و مکمّل همدیگر هستند و اگر اینها از هم جدا شوند هر چند به صورت موجبه جزئیه مفید هستند ولی دیگر در نظام فقه خانواده کاربرد نخواهند داشت.

گاهی در کشف استنباط نظام سؤالاتی مطرح می‌شود که ما باید با یک تعریف منسجم از نظام وارد این بحث شویم و اگر تعریفی نداشته باشیم در آن سؤالات نمی‌توانیم به پاسخ برسیم و لذا ضروری بود که این مباحث را مطرح کنیم. 

واژه‌شناسی خانواده در قرآن و روایات

اگر ما وارد بحث خانواده هم بشویم باید در رابطه با خانواده هم یک تعریف ارائه دهیم. در قرآن کریم بحث‌های مربوط به خانواده به طور متعدّد آمده است و با واژگانی همچون اهل و آل و ذرّیه و ازواج و ... به آن اشاره شده است. کلمه أسره در قرآن نیست ولی در ادعیه و احادیث به چشم می‌خورد نظیر روایتی که در رابطه با خانواده پیامبر آمده است: و أسرته خیر الأسر. یا در برخی از زیارات هست که و مالی و أسرتی و ...

امّا اینکه چطور از این واژگان و نحوه استفاده آن‌ها در منقولات قرار است به یک تعریف مناسب برسیم، جای کار دارد و به جلسات دیگری نیازمند است و اگر نتوانیم به یک تعریف مناسب برسیم حتماً باعث اختلاف خواهد شد.

خانواده در نگاه فقهاء

در حقوق برای خانواده تعریف خاصّی وجود دارد ولی در کار فقهاء چنین تعریفی وجود ندارد و نه در احادیث و نه در کلمات فقهاء تعریفی وجود ندارد هرچند آثاری از رویکرد آن‌ها به خانواده در برخی از احکام پیدا می‌شود و به همین خاطر نمی‌توان گفت که در میان فقهاء نگاه به خانواده وجود ندارد.

منابع دست‌یابی ما به تعریف خانواده قرآن و سنّت و کتب فقهی است و راه کشف نظام خانواده از این منابع است که اهمّیت دارد. 

پیش‌نیازهای استنباط نظام فقهی خانواده

بحث دیگری وجود دارد که آیا ما برای کشف نظام خانواده می‌توانیم به همین قواعد اصولی متعارف بسنده کنیم یا نیاز به اصول فقه جدید مخصوص خانواده داریم؟

نگاه فقهاء چون نگاه فردی به فقه بوده است لذا نیازی نیز به قاعده‌های اصولی مختصّ به فقه خانواده نبوده و امروز اگر این بحث مطرح است، پس باید در رابطه با آن قواعد اصولی جدیدی مطرح شود.

بررسی مفهومی واژه مبانی

منظور ما از مبانی هم قطعاً ادلّه نیست؛ بلکه منظورمان زیرساخت‌های بینشی و ارزشی است که مربوط می‌شود به مجموعه‌ای از نظریه‌های مبنا که برای به دست آوردن یک ساختار فقهی جامع برای خانواده روی نگاه فقیه تأثیرهای خاص دارند.

مثلاً انسان‌شناسی اسلامی و قرآنی که انسان چیست و کیست و برای چه اهدافی آفریده شده و فقه چه نقشی می‌تواند داشته باشد و همچنین روان‌شناسی انسان و جامعه‌شناسی انسان نیز از امور تأثیرگذار در نگاه فقیه در کشف و استنباط احکام نظام خانواده هستند که در مبانی نظام خانواده قابل طرح هستند. 

لزوم دست‌یابی به نظام واحد جهت تأمین نیازهای حقوقی خانواده

ما ادّعایی داریم مبنی بر اینکه خانواده یک واحد اجتماعی است و نیازها و ابعاد متنوّعی دارد و برای کلّیه این ابعاد باید به یک منظومه‌ای دست‌پیدا کنیم که بتواند خانواده را از بدو تشکیل تا انحلال از لحاظ نیازهای قانونی تأمین کند.

در این راستا باید یک نظام برای تشکیل خانواده وجود داشته باشد، یک نظام برای حقوق و وظائف خانواده وجود داشته باشد، یک نظام باید برای مدیریت خانواده باید تعریف شود و همچنین نظام‌هایی برای اقتصاد و سلامت و روابط داخلی و خارجی خانواده باید وجود داشته باشد و کشف و استنباط شود تا بتوانیم سبک زندگی مطلوب قرآنی و الهی برای یک خانواده مسلمان را به جامعه عرضه کنیم.

این تصوّری هست که ما فکر می‌کنیم که لازم است به آن پرداخته شود و زیرساخت‌های آن تأمین شود تا به یک سبک بهینیه در خانواده برسیم.

این سیری بود در کلّ آنچه که ما دغدغه‌مند آن هستیم و معتقدیم که باید در یک سطح علمی مطلوب در حدّ درس خارج مطرح شود و مورد کنکاش و نقد قرار بگیرد تا اینکه به یک رتبه علمی روشن برسیم و نظام اسلامی ما بتواند به آن جامعه مهدوی مطلوب نزدیک شود.